De Spanjaarden waren uit op het uithongeren van de stad en verschansten zich rondom Leiden. Inwoners werden ziek en waren uitgehongerd, zou de stad in handen vallen van de Spanjaarden? Door een groot deel van Zuid-Holland onder water te zetten, konden de Watergeuzen met hun boten Leiden bevrijden en haring en witbrood uitdelen. Op 3 oktober 1574 vluchtten de Spaanse troepen en werd er nog slechts een restje eten in een pan gevonden: hutspot. 
Elk jaar op 3 oktober vieren de Leidenaars het Leids Ontzet met een tweedaags feest. Volop muziek, een grote kermis, vuurwerk en natuurlijk het uitdelen van haring en wittebrood aan de inwoners. Ook de traditionele hutspot mag natuurlijk niet op tafel ontbreken! 

Omdat de Leidenaren het verzet zo lang volhielden, schonk Willem van Oranje de stad de eerste Universiteit van Nederland is het verhaal.  

Het Ontzet is het startpunt geweest van een nieuwe bloeiperiode. In 1577 kwamen tienduizenden Zuidelijke Nederlanders vanwege hun calvinistische geloof naar Leiden: ervaren textielwerkers die werkten voor wat nu het huidige Museum De Lakenhal is, gaven de wegkwijnende Leidse wolnijverheid een impuls met nieuwe producten, technieken, kapitaal en arbeid. Ook ontwikkelde Leiden zich als een stad van letteren.  De stad was een belangrijk centrum van drukkerijen, wetenschappelijke uitgeverijen en boekhandels. 

Leiden groeide uit tot de tweede grootste stad van de Republiek, na Amsterdam. De bevolking bleef groeien en in 1611, 1644 en 1659 werd de stad weer vergroot. Zo kreeg de singelring haar huidige vorm. Op het hoogtepunt rond 1670 woonden er ruim 60.000 mensen dicht op elkaar. Deze periode – in de 17e eeuw – wordt vaak de Gouden Eeuw genoemd.